„Gliwickie Metamorfozy”

Notgeld – pieniądz zastępczy

Marian Jabłoński

 

Gliwice 2004
www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

 

 

       

Wojny i powstania w latach 1914-1924 doprowadzały do zakłóceń w obiegu  pieniądza. Władze nie były w stanie zaspokoić istniejących potrzeb w środki płatnicze. Stan taki wywołany był przez załamanie się organizmu państwowego co skutkowało dalej:

- ewakuacją gotówki przez wycofującą się administrację,

- wywozem gotówki przez banki i osoby prywatne,

- wzrostem obrotu gotówkowego w transakcjach,

- wyłączeniem z obiegu monet i banknotów  przez  ludność, gromadzącą oszczędności.
       
    Nagły ubytek monet z kruszców (monety złote 10,20 marek oraz bilon srebrny i niklowy) w okresie przedwojennym spowodowany był  strachem i niepewnością jutra a dodatkowo, państwo niemieckie zaczęło wycofywać z obiegu „swoje” monety aby odzyskać cenny metal. Dawał się odczuć dokuczliwy brak drobnego pieniądza w życiu codziennym, handlu, wypłatach zarobków. W tej sytuacji gminy i magistraty miejskie uciekały się do drukowania i bicia własnych środków pieniężnych. Odbywało się to przy milczącej zgodzie władz państwowych. Taki pieniądz zastępczy  wydawany był przez nieuprawnione do tego instytucje, miasta i osoby prywatne, z ograniczonym okresem ważności. Nie miał w zasadzie gwarancji państwowych.
       
    Odrębne kategorie znaków  pieniężnych zastępczych to monety i bony tramwajowe, żetony do automatów gazowych, pieniądz wydawany dla jeńców wojennych w obozach jenieckich oraz znaczki pocztowe (w dzisiejszych czasach takim zastępczym pieniądzem jest bon świąteczny wydawany przez niektóre zakłady pracy dla swoich pracowników chociaż przyczyna jest zupełnie inna).
    Pierwsze bony na Śląsku (rok 1914) były prymitywne, pisane odręcznie na tekturze, potem na maszynie. Umieszczano tam podpisy i pieczęcie. Monetom  zastępczym dla odróżnienia od monet państwowych nadawano różny kształt: trójkątny, kwadratowy, ośmioboczny, sześcioboczny, owalny, z otworkiem w środku. Materiałem było aluminium, brąz, cynk, miedź, mosiądz, nikiel, ołów, żelazo, a nawet kamionka i plastik. Z uwagi na prostotę banknotu, fałszerstwa tych pieniędzy były nagminne. Ogromna ilość banknotów i monet zastępczych trafiała do kolekcjonerów i handlarzy monet. Po okresie ważności emisji nieuczciwi ich producenci dalej je produkowali w celach handlowych dla numizmatyków. O ilości monet i banknotów zastępczych niech świadczy fakt, że w całej Rzeszy w 1923r, wydano emisje tych znaków na kwotę 500 trylionów marek, co podobno jest kwotą mocno zaniżoną, ale nie można niczego dokładnie policzyć, gdyż nie istniały żadne statystyki i dokumenty urzędowe. Dla porównania można przytoczyć dane z samego tylko Wałbrzycha gdzie wartość emisji wynosiła 1.398.891.983.450.000 marek, słownie jeden biliard czterysta bilonów marek.
    Podobnie jak w przypadku emitentów instytucjonalnych pieniądza zastępczego, prywatni wystawcy tych znaków działali z pobudek czysto praktycznych, po prostu brakowało monet i banknotów na wypłatę zarobków dla własnych pracowników. Wydawane pracownikom prymitywne bony mogły być realizowane na terenie fabryki jako zapłata za jedzenie, nocleg czy inne opłaty z nią związane. Była to jednocześnie forma ekonomicznego związania pracownika z zakładem, bo zarobionych pieniędzy – bonów nie mógł wydać gdzie indziej. Z uwagi na charakter papierowego pieniądza zastępczego jako środka płatniczego przechodzącego z rąk do rąk, umieszczano na nim różne napisy, reklamy firm i sklepów, a nawet odezwy patriotyczne i ulotki propagandowe, zwłaszcza w okresie powstań śląskich i plebiscytu 1921.
    Proceder emisji pieniądza zastępczego odbywał się w całych Niemczech i na okupowanych przez nie w czasie I wojny światowej  terenach – Kongresówka, Ukraina, Belgia, część Francji. Na Śląsku wydawany był w co najmniej 334 miejscowościach, gdzie wyemitowano 2076 emisji różnych środków płatniczych. W Gliwicach już w 1916 r.  istniała Kasa Pożyczkowa emitująca pieniądz zastępczy.

    Drukowany był w drukarniach:

- Franz Knote, Gleiwitz

- H & C.N. Wollf’s Nachf., Gleiwitz

- Druckerei Schonwollis Nachf., Gleiwitz

                    

 Teksty na banknotach – tłumaczenie:

Nr 00899 C    Ważne do 30 września 1923

Jeden Milion Marek

płaci Kasa Główna  Miejska w Gliwicach na podstawie tego bonu.

Gliwice, 9 sierpień 1923

Magistrat

BON 014357 na dziesięć milionów  niemieckich marek

Za wartość dziesięciu milionów marek odpowiada Związek Pracodawców Górnośląskich Zakładów Produkcyjnych solidarnie z ich Zarządami.

Bank Niemiecki dokona wypłaty bonu.

Wypłata tego bonu nastąpi najpóźniej do 4 tygodni od ogłoszenia w większych gazetach dziennych Górnośląskiego Okręgu, w miejscach realizacji bonu.

Jednocześnie ujawniona zostanie transakcja realizacji bonu.

Po upływie terminu, bon traci swoją ważność.

Gliwice. 15 sierpień 1923.

Związek Pracodawców Górnośląskich Zakładów  Produkcyjnych Gliwice.

 

Bony zastępcze wydane w Gliwicach w latach 1914-1924 

WYSTAWCA: Magistrat Gliwic 

Rok 1914 – 1 Marka

        1916 - ½ M

        1917 – ½ M

        1917 – 25 Pf

        1918 – 50 Pf

        1921 – 1 M , 3 M

        1923 – 500.000 M , 1.000.000 M

        1923 – 10mln, 20mln, 50mln, 100mln, 200mln, 500mln, 1 miliard  M

WYSTAWCA: Prywatny

1. Arbeitgeberverband der Oberschlesichen  Montanindustrie (Związek Pracodawców G.Śląskich Zakładów Produkcyjnych)

    rok 1923 – 1mln, 5mln, 10mln, 25mln M

2. Eisenbahn-Werkstättenamt 2(Urząd Warsztatów Kolejowych)

    rok 1920 – 1 Pf, 2 Pf, 50 Pf

3. Oberschlesischer Kulturverband (G.Śląski Związek Kultury)

    rok 1921 – 50 Pf, 75 Pf, 1 M, 2 M, 5 M

4. Huldschinsky-Werke (Huta 1-go Maja)

    rok 1914 – 1 M

5. Consolidierte Gleiwitzer-Stein-Kohlengrube. Kriegsgefangenenlager. (Połączone Gliwickie Kopalnie Węgla Kamiennego. Obóz jeńców wojennych.)

    bez dat – 1 Pf, 5 Pf, 10 Pf, 25 Pf, 50 Pf, 1 M, 2 M

 

Monety zastępcze wydane w Gliwicach w latach 1916-1922

WYSTAWCA: Prywatny 

1. Drahtwerke – Oberschlesische Eisenindustrie A.G. für Bergbau und Hüttenbetrieb. Abteilung fur Drachtwaren. (Fabryka Drutów i G,Śląskie Zakłady Stalowe dla Górnictwa i Hutnictwa. Oddział Produkcji Drutów)

    rok 1917 – 1, 2, 5, 10, 25, 50 Pf, 1 M, 5 M – materiał: cynk, kształt: okrągła

    rok 1919 – 1, 2, 5, 10, 50 Pf, 1 M – materiał: żelazo, kształt: okrągła 

2. Eisenbahn-Wagenhauptwerkstat (Kolej – Główne Warsztaty Napraw  Wagonów)

   bez dat - 1, 2, 5, 10, 50 Pf – cynk, 8-boczna 

3. S.Fröhlih – Gleiwitzer Grube – Huldschinsky Werke (S.Fröhlih i Gliwickie Kopalnie i Huta1-go Maja)

bez dat

- 1, 2, 5 Pf - żelazo, 8-boczna
- 10, 25, 100 Pf - mosiądz, okrągła
- 100 Pf - żelazo mosiądzowane
- 1, 2 Pf - brąz, okrągła
- 5 Pf - cynk niklowany, okrągła
- 10 Pf - cynk, okrągła

- 50, 100 Pf, 1/2M

- mosiądz, okrągła

4. Sandbahngellschaft der Gräflich Ballestrem'schen und Borsig'schen   Steinkohlwerke - Stahlröhrenwerke (Zarząd Kolei Piaskowni Hrabiego Ballestrema i Biskupickie Zakłady Węgla Kamiennego i Stalownie

rok 1918

- 5, 10, 20, 50 Pf - cynk, 8-boczna 
- 10 Pf - cynk, okrągła
- 10 Pf - żelazo, okrągła

5. Stahlröhrenwerke. Schlafhaus. (Stalownia. Noclegownia)

bez dat

- 10 Pf - cynk miedziowany, okrągła  
- 20 Pf  - cynk, okrągła

 

 

       
       

 

 

Materiały źródłowe:

Literatura:

1. Pieniądz zastępczy na Śląsku w latach 1914-1924, W. Lesiuk, J. Kujat,

2. Zastępcze środki płatnicze z okresu I wojny światowej i powojennego

okresu inflacji na ziemi śląskiej w zbiorach Muzeum Śląskiego w Opawie, Opolski Rocznik Muzealny, tom 4, E. Bittner, 1970

3. Papierowy pieniądz zastępczy w latach 1914-1923, W.Gębarczyk, A.Musiał, Gliwice 2000

4. Bony wojenne 1914-1923 z terenu województwa katowickiego, Śląskie Zapiski Numizmatyczne, tom 1 – r.1960, tom 2 – r.1965

Strony www:

http://schlesien.nwgw.de/maszkety/?gal1=Stare_pijoondze&gal2=0,thumb,

Zbiory numizmatów :

- Muzeum Śląskie – Wrocław

- Muzeum Górnośląskie Bytom

- Gabinet Numizmatyki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich – Wrocław