Gliwickie MetamorfozY

Dzielnice Gliwic Szobiszowice

Małgorzata Malanowicz

www.gliwiczanie.pl gliwickie_metamorfozy@op.pl  

       

   Szobiszowice leżą na prawym brzegu Kłodnicy na północ od Gliwic. Nazwa Szobiszowice utrzymała się od początku przez wszystkie następne wieki i prawdopodobnie wywodzi się od założyciela i właściciela wsi Sobiecha. Dokumentem z 15 czerwca 1276 roku hrabia Piotr przekazał urząd sołtysa ojcu chrzestnemu jego dzieci Hermannowi, który także zasłużył się w wymierzaniu pól, sprowadzaniu osadników, czyli lokacji wsi na prawie frankońskim. Nowopowstała część wsi po pierwszym właścicielu Peterze von Slawentow (ze Sławikowa) otrzymała nazwę Petersdorf. Często zmieniali się własciciele, w XVII w. część Szobiszowic należała do rodziny von Trach, a następnie do Katarzyny Strzeli, od której w 1651 r. dobra odkupił Hanno von Welczek. W rękach rodziny von Welczek majątek pozostał do 1820 r. 

   
       
   Wielkie przemiany zaszły tu w XIX wieku. Duży wpływ na życie wsi miała budowa kanału Kłodnickiego, nie tylko sporo ludzi znalazło zatrudnienie przy jego budowie ale wpłynął na rozwój przemysłu w tej dzielnicy, na rozwój sportu, turystyki czy rybołówstwa. Z wód kanału korzystało potem wielu przedsiębiorców tej dzielnicy przywożąc tą drogą surowce oraz wysyłając gotowe produkty. Jeszcze bardziej decydującym o przemianach w tej dzielnicy faktem było uruchomienie 15 października 1845 roku kolei. Wiązało się to z rozwojem przemysłu w tej dzielnicy.

  Największym zakładem była zbudowana w 1852 roku Fabryka Drutu, Gwoździ, Łańcuchów i Lin Hegenscheidta oraz następnie druga o podobnym profilu produkcji Kerna. Z innych sporych w tym czasie fabryk na uwagę zasługują fabryka szkła Blumenreicha, walcownia cynku Kramsta, młyn Heinze. Poza tym istniała tu w II połowie XIX wieku Fabryka Rur i Kotłów Breda, Berliner Kessel WJd Blechwarenfabrik A. Deineveber, Huta Szkła Scharffa, Fabryka Armatury i Maszyn Parowych Weinmann-Zange, Zakłady Kotłów B. Meyer, browar Otto Kreutzer-A.Leinveber, wytwórnia mydeł Moritza Rahmera, olejarnia Jakuba Wetza, palarnia kawy kupca Chlebischa, tartak i skład drzewa. 

 

   Interesujący jest mało znany fakt, że na terenie Szobiszowic powstało krótko przed I wojną światową pierwsze na Górnym Śląsku wojskowe lotnisko. Istniało do wybudowania lotniska na polach bojkowskich.  

       
       

Kościół p.w. św. Bartłomieja "stary"

   

Wzmianki o parafii i kościele pw. św. Bartłomieja sięgają XIII w. Według najstarszych źródeł kościół i parafia powstały około 1232 r. Swój początek zawdzięczają zakonowi rycerskiemu Templariuszy, przybyłemu na Śląsk z Moraw. Zlokalizowany przy jednym z głównych traktów komunikacyjnych prowadzących z Gliwic w kierunku Pyskowic i Toszka, usytuowany na niewielkim wzniesieniu

i otoczony kamiennym murem, mógł w średniowieczu , a nawet i później odgrywać rolę małej warowni. Najstarszą część stanowi zakrystia (1232 r.?). Prezbiterium zbudowane zostało prawdopodobnie w XV lub na początku XVI w., natomiast nawa i wieża pochodzą z okresu odbudowy kościoła po zniszczeniu w 1626r. Kościół posiada gotyckie cechy stylowe. Wzniesiony z kamienia łamanego, jedynie wieża w górnej kondygnacji wymurowana jest z cegły i zwieńczona blankowaniem, co nadaje całej budowli wygląd warowny. Prezbiterium sklepione jest kolebką z lunetami na tzw. gurcie. W latach 70 tych odkryto na nim polichromię wczesnobarokową (XVII w.) przedstawiającą Drzewo Jessego. Wyposażenie jest barokowe i klasycystyczne.

   

Kościół p.w. św. Bartłomieja "nowy"

W latach 19071911 wybudowano w stylu neogotyckim nowy, potężny kościół p.w. św. Bartłomieja przy ul. Bernardyńskiej. Projektował go architekt wrocławski L. Schneider. Kościół konsekrował 14 maja 1911 r. kard. Jerzy Kopp. Pierwsze prymicje w nowym kościele odprawił w czerwcu 1911 r. ks. Józef Ferche późniejszy biskup pomocniczy we Wrocławiu. W 1919 r. część parafii usamodzielniła się i utworzono lokalię Świętej Rodziny. W 1931 r. usamodzielniono parafię św. Jana Chrzciciela w Żernikach, a w 1935 r. wyodrębniono jeszcze jedną samodzielną parafię przy nowo wybudowanym kościele p.w. Chrystusa Króla. W 1994 r. erygowano parafię Matki Boskiej Kochawińskiej na Osiedlu Kopernika w Gliwicach. W styczniu 2002 r. utworzono na Osiedlu "Obrońców Pokoju" parafię p.w. Miłosierdzia Bożego, którą również wyodrębniono prawie w całości z parafii św. Bartłomieja.

Szkoła

   Budowę szkoły rozpoczęto w 1906 roku, a oddano do użytku w 1908, mieściły się w niej wtedy 24 klasy. Na podwórku powstała sala gimnastyczna. Budynek składa się z części głównej, cofniętej od ulicy i dwóch wysuniętych skrzydeł. Fasada licowana czerwoną cegłą i ozdabiana sztucznym kamieniem została wykonana w stylu niemieckiego renesansu. Nieco później dobudowano wieżę z zegarem. W 1914 roku budynek zajęło wojsko, w okresie plebiscytu stacjonowały tam wojska francuskie,  a następnie rodziny przesiedleńcze. W 1925 roku w szkole uczyło się 366 chłopców i 410 dziewcząt. Obecnie mieści się tu Szkoła Podstawowa nr 20 im. Powstańców Śląskich. Na ścianie przed wejściem wmurowano 2 tablice: jedna poświęcona jest Powstańcom Śląskim a druga Jerzemu Ziętkowi, absolwentowi tej szkoły. 

Dwór

   Dwór w Szobiszowicach był początkowo rezydencją jednej z linii rodziny von Welczek, w której władaniu Szobiszowice znajdowały się od 1651 roku. Wzniesiony został prawdopodobnie w miejscu starszego budynku, murowany z cegły, potynkowany, wzniesiony na planie prostokąta, na piwnicach sklepionych kolebkowo, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dachem mansardowym obecnie pokrytym papą. Część wnętrz nakryta sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi.

   W XVIII w. znaczenie posiadłości zaczęło spadać, w budynku mieszkali rezydenci i urzędnicy zarządzający majątkiem, m.in. Jan Jerzy von Dobschuetz w 1714 r., Jan Krzysztof Niewiadomski i potomkowie Stanisława Manowskiego. Budynek przebudowano w stylu barokowym. Ostatecznie w XIX w. Welczkowie przenieśli się do pałacu w Łabędach, a dwór w Szobiszowicach przeznaczono na mieszkania urzędników i spichlerz.

   Dwór wraz z otaczającymi go budynkami gospodarczymi (stajnią, kuźnią, wozownią, stodołą) przetrwał bez strat drugą wojnę światową. Do lat 60-tych XX w. pozostawał własnością prywatną, później został własnością państwa. Dnia 12.02.1974 r. do rejestru zabytków wpisano zespół dworski przy ul. Dworskiej 10 d (dwór, pozostałość parku), nr rej.: A – 1205. W 2008 r. Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków przeprowadził kontrolę w budynku i nakazał właścicielowi opracowanie projektu renowacji zabytku. Właścicielem obecnie jest miasto Gliwice, niestety nic dobrego z tego dla obiektu nie wynika.

na podstawie tekstu Damiana Dąbrowskiego www.palaceslaska.pl

Radiostacja

   Decyzję o budowie radiostacji podjęto w 1933 roku. Minęły dwa lata, zanim firma Lorenz AG. Berlin-Tempelhof uporała się z zadaniem. 110-metrowy maszt w całości wykonano z drzewa modrzewiowego, uchodzi obecnie za najwyższą drewnianą budowlę na świecie. Wieża antenowa Radiostacji jest jedną z najbardziej charakterystycznych na Górnym Śląsku budowli. Stanowi część kompleksu radiowej stacji nadawczej. Poza wieżą antenową i radiostacją do kompleksu zaliczają się także dwa budynki mieszkalne przeznaczone pierwotnie dla pracowników obsługi. 
„Sławę” przyniosła radiostacji tzw. „prowokacja gliwicka” prowokacja, która miała uzasadniać atak Rzeszy na agresywną Polskę. 

   Nie wiadomo, co działo się w radiostacji w czasie wojny. W maju 1945 roku wycofujące się oddziały niemieckie zniszczyły całą dokumentację i wyposażenie. Polscy inżynierowie naprawili wszystkie urządzenia. Pierwszą próbną audycję wyemitowano 4 października 1945 roku. Potem radiostacja nadawała program Polskiego Radia Katowice I. Zasięg sygnału był spory, bo wynosił ponad 100 kilometrów. W 1956 roku nadawanie programu Radia Katowice przejęła nowa radiostacja w Rudzie Śląskiej. Gliwicka wieża służyła do zagłuszania Wolnej Europy i Głosu Ameryki. Teren ogrodzono drutem kolczastym, a obiektu pilnowali straż przemysłowa i ochroniarze. W tym samym czasie na terenie radiostacji ruszyła produkcja specjalistycznych urządzeń dla radia i telewizji. Powstawały tu m.in. bramy dźwiękoszczelne i stoły kontrolne.

   Pierwszy raz pomysł utworzenia na terenie radiostacji muzeum pojawił się w lutym 1964 roku.
W 2002 roku Samorząd Miasta Gliwice wykupił całą trzyhektarową posesję z zabudowaniami. Od 2005 roku Radiostacja jest oddziałem Muzeum w Gliwicach. Obiekt znajduje się na Szlaku Zabytków Techniki Województwa Śląskiego.

Fabryka Drutu

   Jest to jeden z najstarszych zakładów przemysłowych w Gliwicach. Założył go w 1852 roku August Wilhelm Hegenscheidt jako niewielki prymitywny warsztat do wytwarzania drutu i gwoździ w pobliżu Kanału Kłodnickiego. W 1857 roku rozbudował zakład o pierwszą na Śląsku ciągarnię drutu. Jego wyroby były swego rodzaju innowacją – wprowadził na rynek liny stalowe oraz gwoździe produkowane na zimno i początkowo nie miały zbytu. Jednak dzięki umiejętnej akcji promocyjnej Hegenscheidt przekonał do swoich wyrobów nabywców i już wkrótce zakład zaczął się żywiołowo rozwijać. W 1887 roku fabryka weszła w skład Spółki Akcyjnej Górnośląskiego Przemysłu Druciarskiego, skupiała ona zakłady Hegenscheidta i Caro- Kern. W 1899 roku powstał z nich koncern „Obereisen” (Oberschlesische Eisen-Industrie Actien-Gesellschaft fuer Bergbau und Huettenbetrieb Gleiwitz O=S - Spółka Akcyjna Górnośląski Przemysł Żelaza) – najpotężniejszy koncern w tym czasie na Śląsku. Dzięki temu fabryka uzyskała dostęp do nowoczesnych maszyn i urządzeń. Po śmierci ojca – interesy przejął Otto Hegenscheidt i kontynuował ze wspaniałymi efektami.

 

Obecne wydziały zakładu: 

-    produkcji drutu;

-    produkcji gwoździ

-    produkcji łańcuchów

-    produkcji sit i siatek;

-    metalurgii proszków. 

Młyn

   Tzw. młyn Heinze zbudowany został na prawym brzegu starego koryta Kłodnicy, obok dzisiejszej ulicy Portowej. Po II wojnie światowej młyn został przejęty przez Śląskie Zakłady Zbożowo-Młynarskie i pracował do lat 90-tych XX wieku. Rok 2005 to kres istnienia młyna Heinze. Jako grożący zawaleniem, obiekt został rozebrany.

Pomnik ofiar I wojny światowej

   Znajduje się obok "nowego" kościoła p.w. św. Bartłomieja

Napis na cokole

"Erbaut vom Kriegerverein Gleiwitz - Petersdorf"

Straż pożarna

 
Rozmaitości
ul. J. Śliwki 5
domek ogrodowy, neorenesansowy z 1894 r., parterowy, licowany cegłą, z bogatą dekoracją tynkowo-stiukową, ośmioboczna wieża nakryta hełmem pobitym gontem, na dachu domku taras ze stylową, metalową kutą balustradą, wystawki zwieńczone figurkami aniołów.
ul. J. Śliwki 32,
zbudowany został w roku 1840, następnie przebudowany w końcu XIX w. Był to budynek piętrowy z parterowym skrzydłem od frontu. Mieściła się tu początkowo jedna z drukarń rodziny Neumannów, a potem Landsbergera. Pozostały pilastry świadczące o wykwintnym wykończeniu wnętrza budynku i o bogactwie właścicieli - drukarzy gliwickich.

Tosterstr. 25 

znajdowały się tu kiedyś zarówno szkoła powszechna katolicka (Katholische Volksschule nr 6) jak i ewangelicka (Evangekische Volksschule)

Tosterstr. 43, 

należał do wdowy Friederike Glaser. W budynku tym prowadził sklep kolonialny Ludwig Cibis.
W miejscu widocznego na zdjęciu browaru i szynku Glaser. Browar Glaser widnieje jeszcze w książce branżowej z roku 1901, natomiast według książki adresowej 1910, w miejscu tym znajduje się już piekarz Franz Walessa. 

Skwer na rogu ul.Toszeckiej/Świętojańskiej

na pierwszym powojennym planie miasta funkcjonuje jeszcze jako cmentarz. Czy ktoś słyszał o ekshumacjach w tym miejscu ?

 
Szobiszowice na starych fotografiach i pocztówkach

Przy Welczekstr. 2 znajdował się szynk, prowadzony przez niejaką Antonie Novel. 

Właścicielem posesji przy Welczekstr. 2 i Tosterstr. 41 był Hugo Scobel, stąd jego reklama na budynku.

Kapliczka szwedzka

       
       

 

 

Materiały źródłowe:

www.kuria.gliwice.pl

www.palaceslaska.pl

www.muzeum.gliwice.pl

 

Zdjęcia archiwalne: 

Oberschlesien im Bild - Śląska Biblioteka Cyfrowa